شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبی در شرق ایران است. این شهر در فاصله ۳۴۵ کیلومتری جنوب مشهد و ۱۹۵ کیلومتری[۸] شمال غربی بیرجند و در مسیر محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به مشهد واقع است. شهر فردوس، از سطح دریا ۱۲۹۳ متر ارتفاع دارد[۳] و در سال ۱۳۹۵، ۲۸٬۶۹۵ نفر جمعیت داشته است.[۱]
فردوس که تا ۱۳۰۸، تون نامیده می‌شده،[۹] امروزه به خاطر انار و زعفران مرغوبش شناخته شده است.[۱۰][۱۱] بر مبنای آخرین داده‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بیشترین درازای این شهر ۵/۵ کیلومتر می‌باشد.[۱۲]
پیشینه
حسن پیرنیا، در کتاب تاریخ ایران باستان، به اولین اشاره‌های تاریخی به منطقه‌ای که تون (فردوس) در آن واقع است می‌پردازد و می‌گوید: «از منطقه‌ای که تون در آن واقع شده است، در کتیبه داریوش با عنوان استاگارتیه یاد شده که نویسندگان قدیم ساکارتیا ضبط کرده‌اند.» این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها بوده و پس از عصر سلوکیان هم از طرف جنوب سرزمین پارت را محدود می‌کرده و جز قسمت تون و طبس، بقیه نواحی آن کویر خشک و بی‌آب و علف بوده است. هردوت، مردمان این ناحیه را طایفه‌ای از پارسی‌ها می‌داند و می‌گوید که به زبان پارسی سخن می‌گفتند و از راه شکار گورخر و غزال روزگار می‌گذراندند.[۱۳] محوطهٔ تاریخی شهر تون (فردوس امروزی)، قدمتی مربوط به دوران اشکانیان دارد.[۹][۱۴]
بررسی‌های باستان‌شناسی و وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام به‌خصوص در عصر تاریخی به اثبات رسانده است.[۱۵] قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس توسط باستان‌شناسان میراث فرهنگی خراسان، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است و از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی یافت شده‌اند که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.[۱۶]
این شهر تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی، تون نام داشته[۹][۱۵] و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده است.[۱۵] نخستین کتاب موجود که از تون نام برده، اشکال‌العالم جیهانی متعلق به قرن چهارم هجری است که از تون به عنوان شهری آباد و بزرگ یاد کرده است.[۱۵] از آن به بعد نام تون به مناسبت‌های مختلف در متون و سفرنامه‌ها دیده شده و اغلب از آن به عنوان شهری بزرگ و آباد نام برده شده است.[۱۵] دلایل و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور که تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیتی داشته، به ویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده‌های پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته است. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بوده که بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بوده و تا حمله مغول دوام داشته است. آثار به جا مانده از دژهای آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس و قلعه دختر اکنون نیز قابل مشاهده‌اند.
مقدسی جغرافی‌دان قرن چهارم دربارهٔ شهر تون می‌نویسد:
آباد و پرجمعیت است، مردم جولاهه کار هستند، دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش در میان شهر است. از کاریزی که در جامع ظاهر می‌شود می‌آشامند.
ناصرخسرو قبادیانی، در سدهٔ پنجم هجری، خبر از وجود چهارصد کارگاه زیلوبافی در شهر تون داده است:[۱۷]
شهر تون شهر بزرگ بوده است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود و بر صحرایی نهاده است و آب روان و کاریز دارد و بر جانب شرقی باغ‌های بسیار بود و حصاری محکم داشت. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود در سرای‌ها و مردم بلخ و تخارستان پندارند که پسته جز بر کوه نروید و نباشد.
در بسیاری از دوره‌های زمانی، تون در کنار قائن، یکی از دو شهر مهم و بزرگ ولایت قهستان بوده و نامش را همراه قائن و گاه در ترکیب با آن، به صورت «تونوکین» (تون و قاین) به جای قهستان به کار می‌برده‌اند.[۱۸] مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از منطقهٔ قهستان با نام تونوکین (Tunocain) یاد کرده که اشاره به تون و قاین دو شهر بزرگ این بلاد داشته است.[۱۹][۲۰] در دوره‌های اخیر که قائن اهمیت پیشین خود را از دست داده بود، تون به همراه طبس منطقه واحدی را تشکیل داده و عبارت تون و طبس جای تون و قائن را گرفت.[۱۵]
مردم شهر تون در حمله مغول قتل‌عام شدند و چهل هزار نفر از اسماعیلیه در تون کشته شدند[۲۰] به‌طوری‌که از کشته‌ها پشته و تپه ساخته شده و روی آن تپه، تخت هلاکوخان قرار داده شده است.[۲۱] این تپه که به «تخت هلاکو» معروف شده بود[۲۲] تا چند دهه قبل در نزدیکی خندق فردوس باقی‌مانده بود که متأسفانه در دهه‌های اخیر نابود گردید.
حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب در مورد شهر تون گفته است:
در اول شهر بزرگ بوده و این زمان شهری وسط است و وضع آن شهر چنین نهاده‌اند که اول حصاری به‌غایت بزرگ نهاده و خندق عمیق بی‌آب دارد و بازار درگرد حصار درآورده و شهر و خانه‌ها در گرد بازار و باغات و توتستان‌ها در گرد خانه‌ها و غله‌زار در گرد باغات و در گرد غله‌زارها بندها بسته که آب باران می‌گیرند و آب بِدان غله می‌برند و در آن بندها خربزه بی‌آب زراعت می‌کنند که به‌غایت شیرین می‌باشد و آبش از کاریزها است و هوای معتدل و حاصلش غله و میوه و ابریشم باشد.[۲۰]
این شهر دارای ارگی بزرگ بود که ساخت آن را به عمرو لیث صفاری نسبت می‌دهند. در دوره صفویه و در زمان پادشاهی شاه تهماسب اول این ارگ مرمت گردید.[۲۰]
تون که در دورهٔ صفویه به خوبی رشد کرده بود، در قحطی قرن یازده بیشتر جمعیت خود را از دست داد.[۲۳]
در آغاز سده اخیر، هنوز فردوس از شهرهای مهم استان خراسان بود، به گونه‌ای که شهرداری فردوس در سال ۱۳۰۴ تأسیس شد. شهرداری این شهر هفدهمین شهرداری تأسیس شده در ایران و دومین شهرداری پس از مشهد در استان خراسان بزرگ بوده است.[۲۳][۲۴]
وجه تسمیه تون
تون، در «معجم‌البلدان»، سفیدی روی ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤیدالفضلا»، جامه شبروی، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجینه معنی شده است. اما به دلیل مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته باشد.[۲۵]
بنابر یک قول دیگر، نام فردوس در زمان ایران باستان، «تابان» بوده است که پس از حمله اعراب در زبان عربی تغییر شکل یافته و به صورت تون درآمده است.[۱۸] بر طبق این قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته می‌شوند، هر دو از شهرهای کهن ایران به‌شمار می‌روند.
کلمه تون به لغت اوستایی به معنی توانا و شایسته است. نامی که پیرنیا به صورت استاگرتیا برای آن ذکر می‌نماید به معنی نیرومند و پایدار ساخته شده است. کلمه تون همچنین به معنی گارگاه بافندگی است و به دلیل اینکه در فردوس کارگاه‌های پارچه بافی و زیلو فراوان بوده به آن نام تون داده‌اند.
بزرگ‌ترین رویداد ناگواری که در سده اخیر در فردوس روی داد، زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷ می‌باشد. در این زمین‌لرزه که ۶٫۴ درجه در مقیاس ریشتر شدت داشت،[۲۶] بخش عمدهٔ فردوس و روستاهای اطراف تخریب شد. پس از زمین لرزه فردوس و تخریب شهر، یکی از علما و روحانیون بزرگ خراسان، دانش سخنور که در آن زمان در فردوس از محبوبیت بالایی برخوردار بود، مردم را ترغیب به مهاجرت و ساخت شهر جدید فردوس در محل اسلامیه کنونی نمود. به این ترتیب، تعدادی از مردم فردوس به این منطقه مهاجرت کردند ولی بخش عمده مردم در محلی که در نزدیکی شهر قدیمی ساخته شده بود، ساکن شدند. همچنین عدهٔ زیادی از ساکنان قبلی فردوس پس از این زمین‌لرزه به شهرهای مشهد و تهران مهاجرت کردند و جمعیت فردوس به شدت کاهش یافت. این زمین‌لرزه، آسیب جبران‌ناپذیری به فردوس وارد کرد و از اهمیت آن کاست.
شورای شهر فردوس
شورای شهر به منظور پیشبرد سریع برنامه‌ها از طریق همکاری مردم و نظارت بر امور شهر تشکیل شده است. شورای شهر فردوس متشکل از ۵ عضو است که برای یک دورهٔ چهار ساله از طریق انتخابات برگزیده می‌شوند. همچنین نظارت بر عملکرد شهرداری و انتخاب شهردار، تصویب بودجهٔ سالانهٔ شهرداری از دیگر وظایف شورای شهر است. از سال ۱۳۷۸ تاکنون (۱۴۰۰) شش دوره انتخابات شهر و روستا برگزار شده است:
شورای ششم ۱۴۰۰–۱۴۰۴
۱- سید مهدی علیپرست ۷۰۷۶ رای[۲۷]
۲- حسین اکبری ۵۲۴۶ رای
۳- هادی واحدی ۴۱۴۸ رای
۴- مهدی آبیار ۳۴۶۱ رای
۵- فرید سعادت قدسی نیا ۳۰۲۵ رای
محله‌های فردوس
پهلوی
قبل از زمین‌لرزهٔ ۱۳۴۷، شهر فردوس دارای ۵ محله به نام‌های
محله سادات
محله طالار
محله میدان
محله عنبری، (کورگواه)
محله سردشت
بود.[۲۸]
محلهٔ سادات در جنوب غربی شهر، محلهٔ تالار در شمال شرقی، محلهٔ میدان در مرکز و شرق، محلهٔ عنبری در جنوب و جنوب شرقی و محلهٔ سردشت در شمال غربی شهر فردوس قرار داشتند. بازار شهر، مسجد جامع، مدرسه علمیه و مزار امام‌زادگان در محلهٔ میدان قرار داشتند.[۲۸]
همچنین فردوس دارای ۵ دروازه به نام‌های دروازه میدان، دروازه قاین، دروازه سرخ کوه، دروازه طبس و دروازه ملک بود.[۲۹]
پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷، شهر در مجاورت شهر قبلی ساخته شد و محله‌های سابق در هم آمیخت.
گویش مردم فردوس
مردم فردوس به گویش تونی سخن می‌گویند. این گویش در میان گویش‌های فارسی در خراسان، یکی از قدیمی‌ترین گویش‌ها به‌شمار می‌رود که تا حد بسیار زیادی ویژگی‌های قدیمی‌تر زبان فارسی را حفظ کرده است. با این که این گویش از نظر واژگان موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان پارسی است، به دلیل تفاوت ساختاری که در صرف افعال و جمله‌بندی با زبان رسمی کشور داشته، نسبت به سایر گویش‌های خراسان وام‌واژه‌های کمتری به خود راه داده است. آهنگ و وزن ادای کلمات در این گویش، به گونه‌ایست که درک آن برای شنوندهٔ ناآشنا بسیار دشوار می‌نماید به‌طوری‌که اغلب آن را یک زبان و نه گویش می‌پندارند.[نیازمند منبع]
مردم پنج محلهٔ فردوس، اگر چه همه از گویش تونی استفاده می‌کرده‌اند، ولی باز هم تفاوت‌هایی در لهجه‌ها محله‌های مختلف وجود داشته، ولی این جدایی و اختلاف پس از زمین‌لرزهٔ سال ۱۳۴۷ یکی شده و به تدریج گویش‌های محله‌ها در هم آمیخت.[۳۰]
این گویش در تمامی سطح شهرستان و بخش‌هایی از شهرستان‌های مجاور از جمله قائن و گناباد رواج دارد.
آب و هوا
دمای هوای فردوس با توجه به نزدیکی آن به کویر و کمبود رطوبت، بین شب و روز و تابستان و زمستان، اختلاف زیادی دارد. هوا در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و بارانی است. عمدهٔ بارندگی سالانه، از آغاز آذر تا پایان فروردین صورت می‌گیرد. دی، سردترین ماه و تیر، گرم‌ترین ماه سال می‌باشد.
ایستگاه هواشناسی فردوس در سال ۱۳۶۴ خورشیدی (۱۹۸۵ میلادی) راه‌اندازی گردید.[۳۱] بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴٫۴ و ۱۰ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده از ابتدای تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال ۲۰۰۵ میلادی در این شهر برابر با ۱۴٫۸- درجه سانتیگراد و بیشترین آن در این بازهٔ زمانی برابر با ۴۴٫۶ درجه سانتیگراد بوده است. شهر فردوس، به‌طور میانگین در ۵۸ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۰ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است.
مجموع بارش سالیانه در فردوس به‌طور میانگین برابر با ۱۴۸ میلی‌متر در سال است. به‌طور متوسط ۴۰ روز در سال در شهر فردوس بارش نزولات جوی وجود داشته است. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در این شهر، ۳۶٪ است و به‌طور میانگین ۳۶ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است.
جمعیت
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۲۸٬۶۹۵ نفر (در ۸٬۷۴۹ خانوار) بوده است.
آموزش و فرهنگ
شهر فردوس در حال حاضر دارای چند مرکز آموزش عالی است:
دانشگاه آزاد اسلامی واحد فردوس[۳۴]
مرکز آموزش عالی بنت‌الهدی صدر فردوس
دانشکده فنی و مهندسی فردوس.[۳۵]
دانشکدهٔ علوم پزشکی فردوس
آموزشکده عالی فنی و حرفه‌ای شهید رادمرد فردوس
دانشکده فنی و حرفه‌ای خامنه‌ای فردوس
دانشگاه جامع علمی و کاربردی فردوس
دانشگاه غیرانتفاعی پیروزان فردوس
مجتمع آموزشی ایثارگران قائم
دانشگاه پیام نور مرکز فردوس با ۲ هزار و ۵۰۰ نفر دانشجو در ۳۳ گرایش کارشناسی و یک رشته در مقطع کارشناسی ارشد[۳۶]
دبیرستانهای تیزهوشان و شبانه‌روزی (پسرانه شهید بهشتی و دخترانه فرزانگان وابسته به سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان است که از شهرستان‌های فردوس، گناباد، طبس، قائنات، سرایان، بشرویه و بجستان دانش‌آموز می‌پذیرد.[۳۷] در ایران تنها سه شهرستان دارای مرکز استعدادهای درخشان شبانه‌روزی هستند.[۳۸]
۹۱٫۱٪ از جمعیت شهر فردوس، و ۸۴٫۴٪ از مردم شهرستان فردوس باسوادند که این میزان، بسیار بالاتر از میانگین کشور و استان است.[۳۹]
در زمینه هنری، خوشنویسی و گرافیک کاظم خراسانی و (برادران فراستی) جزء برجسته‌ترین هنرمندان کشور هستند.[۴۰][۴۱]
همچنین تئاتر شهرستان فردوس به لحاظ کیفیت در سال ۱۳۸۴ رتبه اول کشوری و در جشنواره تئاتر فجر و تئاتر کودک و نوجوان مقام اول در سطح کشور را بدست آورد.[۴۰]
آیین‌ها و رسم و رسومات
نخل برداری
نخل در لغت به معنی تابوت و در بین مردم فردوس به تابوت شهدای کربلا گفته می‌شود. عزاداران فردوسی از روزهای اول ماه محرم به آماده‌سازی نخل و سیاهپوش کردن آن اقدام می‌کنند. در گذشته هر محله شهر دارای نخل و تزئینات خاص خود روی نخل بوده است و نخل‌هابردارها پس از برداشتن نخل‌ها به طرف مسجد جامع تون برای عزاداری می‌رفتند.[۴۲]
سرشناسان
فهرست سرشناسان و نام آوران شهر فردوس در بخش اهالی فردوس قابل مشاهده است.
صنعت و معدن
شهرک صنعتی فردوس، در فاصلهٔ ۱۰ کیلومتری فردوس و در مسیر جادهٔ مشهد قرار گرفته است. این شهرک در سال ۱۳۶۹ آغاز به کار کرده و دارای ۱۸ واحد فعال است.[۴۳] شهرک صنعتی فردوس، ۲۰۰ هکتار وسعت داشته و برای ۸۶۵ نفر اشتغال‌زایی کرده است.[۴۴] از جمله کارخانه‌های مهم موجود در این شهرک، کارخانه نساجی، اسید سولفوریک، لوله‌های پلی‌اتیلن و کنسانترهٔ انار را می‌توان نام برد. همچنین اولین کارخانه تولید صنایع الکترونیک در خراسان جنوبی در سال ۹۳ در شهرک صنعتی فردوس احداث گردید و موفق به اخذ پروانه بهره‌برداری در خصوص تولید دستگاه‌های UPS و محافظ برق از وزارت صنایع شد.
علاوه بر این کارخانه‌های دیگری از جمله کارخانه شمش منیزیم، سیمان سفید و فولاد در خارج محدودهٔ شهرک صنعتی فردوس در حال احداث هستند.[۴۵]
در بخش معدن شهرستان فردوس، ۱۶ معدن با بیش از ۱۱۴ نفر اشتغال‌زایی و تولید سالانه ۶۳٬۸۳۲ تن مواد معدنی در حال فعالیت هستند که بیشتر آن‌ها معادن بنتونیت، کائولَن، فلدسپات، خاک صنعتی و گچ صنعتی هستند.
